De riten van de Goede Week

Pasen is het belangrijkste feest van het jaar voor de christenen en wordt overal ter wereld gevierd. De riten die er kenmerkend voor zijn, zijn verspreid over de hele Goede Week. Laten we eens kijken wat er elke dag gebeurt.

De Goede Week is de zevendaagse periode die loopt van Palmzondag, de dag waarop we de aankomst van Jezus in Jeruzalem vieren, tot Heilige Zaterdag en Paaszondag, waarop de verrijzenis van Jezus Christus wordt gevierd. Het is meteen duidelijk hoe en waarom deze zeven dagen zo belangrijk zijn voor elke christen. De dood en verrijzenis van Jezus is het hoogtepunt van het liturgische jaar, het krachtigste en belangrijkste moment in de spirituele geloofsreis van iedere gelovige. In zijn dood, maar vooral in zijn verrijzenis, toont Jezus zijn goddelijkheid en wijst hij door zijn lijden de weg naar de hoop op verlossing en eeuwig leven. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de vieringen in verband met deze gebeurtenis zo uitgesproken en in de tijd gespreid zijn, en dat zij verschillende, maar even plechtige en betekenisvolle vormen aannemen in alle belijdenissen van het christelijk geloof.

Geen wonder dus dat, om dit moment van plechtigheid en geestelijke verheffing te bereiken, een lange periode van boete en ontbering nodig is, de veertig dagen van de vastentijd, die beginnen met Aswoensdag en eindigen op de donderdag van de Goede Week.

Het is niet gemakkelijk om alle plechtige riten te verzamelen die in de christelijke wereld tijdens deze bijzondere dagen worden gevierd. Wij zullen proberen de verschillende passages van deze reis van geloof en hoop, passie en verzoening te herhalen.

Pasen is een beweeglijk feest, maar het is niet mogelijk een exacte begin- en einddatum vast te stellen. Het volgt de maancyclus en wordt elk jaar gevierd op de zondag na de eerste volle maan in de lente.

Heilige week

Palmzondag

Palmzondag gaat vooraf aan Pasen en markeert het begin van de Goede Week. Het herinnert aan de triomfantelijke intocht van Jezus in Jeruzalem, toen hij door de feestvierende burgers werd verwelkomd als de Messias, die hem toejuichten met de woorden: “Hosanna voor de zoon van David! Gezegend is hij die komt in de naam van de Heer! Hosanna in de hoogte” (Matt 21:9). Voor de Joden was de palmboom een van de vier planten die in processie werden gedragen voor het feest van Soekkot, het pelgrimsfeest, dat herinnerde aan de reis van het volk Israël naar het Beloofde Land en in het bijzonder aan de tijd die het doorbracht in de woestijn, toen het in hutten woonde die sukot werden genoemd. Tijdens dit feest werden een palmtak (lulav), een cedertak (etrog), drie mirte takken en twee wilgentakken gebruikt. De palmboom duidde dus op geluk en triomf, voorspoed en rijkdom, net als bij de Grieken en Romeinen.

Palmzondag staat ook bekend als De Passione Domini, “van de passie van de Heer”, omdat het, hoewel het een feestdag is, de eerste van de gebeurtenissen is die leiden tot de lijdensweg en kruisiging van Jezus. In de Romeinse ritus maakt Palmzondag nog deel uit van de vastentijd, terwijl in de Buitengewone Vorm de vastentijd eindigt op de voorafgaande zondag.

Maandag

De drie dagen na Palmzondag herinneren aan bepaalde gebeurtenissen uit het leven van Jezus in Jeruzalem, in het bijzonder aan het verraad van Judas. Elke dag wordt als eerste lezing van de Mis een van de eerste drie gezangen van de Knecht des Heren uit het boek van de profeet Jesaja gelezen. De evangelielezing daarentegen vertelt over de laatste dagen van Jezus voor zijn arrestatie.

Maandag is de dag van de vriendschap, een belangrijk gevoel voor Jezus, die zich graag omringde met goede vrienden en tijd met hen doorbracht. In het bijzonder op deze dag herinneren wij ons hoe hij naar Bethanië ging om drie grote vrienden te bezoeken: Martha, Maria en Lazarus. “Zes dagen voor het Pascha kwam Jezus naar Bethanië, waar Lazarus was, die hij uit de dood had opgewekt. Martha diende, en Lazarus was een van degenen die met hem aan tafel zaten. Maria nam een pond van het kostbaarste parfum van zuivere nardus, zalfde Jezus’ voeten en veegde zijn voeten af met haar haar; en het huis werd vervuld met de geur van het parfum” (Johannes 12:1-3).

Dinsdag

begint het bewustzijn van het verraad vorm te krijgen in Jezus’ geest. De evangelielezing in de liturgie vertelt ons: “Toen Jezus dit gezegd had, [terwijl hij aan tafel zat met zijn leerlingen] werd hij verontrust door de geest en zei: ‘Waarlijk, waarlijk, ik zeg u: een van u zal mij verraden. De discipelen keken elkaar aan, niet wetend over wie hij het had. Een van de discipelen, degene van wie Jezus hield, lag op Jezus’ boezem. Simon Petrus wenkte hem om te vragen over wie Jezus het had. Deze leerling leunde op Jezus’ borst en zei tegen hem: “Heer, wie is dit? Jezus antwoordde: “Hij is degene aan wie ik de gedoopte hap zal geven. En toen hij de hap gedoopt had, gaf hij die aan Judas, de zoon van Simon Iskariot” (Johannes 13:21-25).

Woensdag

De woensdag van de Goede Week herinnert aan het echte verraad van Judas, die naar de priesters ging om Jezus te verkopen. “Toen ging een van de twaalf, Judas Iskariot genaamd, naar de overpriesters en zei: ‘Wat wilt u mij geven, dan zal ik hem aan u uitleveren?’ En zij betaalden hem dertig zilverlingen. Vanaf dat moment zocht hij naar een gunstige gelegenheid om Jezus te verraden”. (Matt 26, 14-16).

Heilige donderdag

Dit is de laatste dag van de vastentijd, maar ook de eerste van het Paastriduüm, dat begint met de mis in Cena Domini op Witte Donderdag en eindigt met Paaszondag. Deze drie dagen vormen de centrale tijd van het liturgische jaar en vieren het paasmysterie van Jezus Christus: de instelling van de eucharistie en vervolgens de passie, de dood, de nederdaling in de hel en de verrijzenis.

De ochtend van Witte Donderdag is gewijd aan de wijding van de Heilige Oliën, d.w.z. die welke zullen worden gebruikt om de Sacramenten te vieren, en de priesters hernieuwen de beloften die zij op de dag van hun wijding hebben gedaan.

 Avonds wordt de Mis in Cena Domini gevierd, die herinnert aan het Laatste Avondmaal van Jezus en dus aan de instelling van de Eucharistie. Dit is een belangrijke ceremonie, omdat ook de hosties worden gezegend die de volgende dag zullen worden uitgedeeld. De Cena Domini verklaart het einde van de vastentijd en het begin van het paastriduum.

Witte Donderdag viert ook de instelling van het ambtelijk priesterschap en het gebod van broederlijke liefde. Jezus waste de voeten van zijn discipelen als een extreme vorm van liefde. “Voor het feest van Pesach maakte Jezus, wetende dat zijn uur gekomen was om over te gaan van deze wereld naar de Vader, en na de zijnen die in de wereld waren te hebben liefgehad, het hoogtepunt van zijn liefde voor hen. Tijdens het avondmaal, toen de duivel Judas Iskariot, de zoon van Simon, al tot verraad had aangezet, stond Jezus, wetend dat de Vader hem alles in handen had gegeven, dat hij van God was gekomen en naar God ging, op van de tafel, trok zijn kleren uit, nam een handdoek en omgordde zich daarmee. Toen goot hij water in een bekken en begon de voeten van de discipelen te wassen en hen af te vegen met de handdoek waarmee hij was omgord” (Johannes 13:1-5).

Daarnaast viert Witte Donderdag het geven van het nieuwe gebod van Jezus, het gebod van de liefde. “Ik geef u een nieuw gebod: heb elkaar lief; zoals ik u heb liefgehad, zo moet ook u elkaar liefhebben. Daaraan zullen allen weten dat jullie mijn leerlingen zijn, als jullie elkaar liefhebben” (Johannes, 34-35).

Tenslotte wordt op Witte Donderdag het kruis op het hoofdaltaar bedekt met een witte sluier en vervolgens gesluierd gelaten tot de volgende dag. Dit maakt deel uit van de Velatio, de versluiering van kruisen en heilige beelden die aan de verering van de gelovigen worden blootgesteld, met uitzondering van die op de kruisweg. “Na de Mis en vóór de Vespers worden de kruisen en beelden in de kerk bedekt met violette sluiers; de kruisen blijven bedekt tot het einde van de kruisverering door de celebrant op Goede Vrijdag, en de beelden tot de intonatie van het Erewoord tijdens de Mis van de Paasnacht” reciteert het Tridentijnse Missaal, de vrucht van het Concilie van Trente. De liturgie gaat ook gepaard met momenten van plechtige stilte.

Goede Vrijdag

Goede Vrijdag gaat vooraf aan Paaszondag en herinnert aan Jezus’ passie, kruisiging en dood. Deze dag voorziet in onthouding van vlees voor gelovigen van 14 jaar en ouder, en onthouding en kerkelijk vasten voor gelovigen van 18 tot 60 jaar. Dit is de laatste boetedoening van de gelovigen ter voorbereiding op de wederkomst van Christus en de bevrijding van de dood.

De eucharistie wordt niet gevierd op Goede Vrijdag. De aangeboden hosties zijn namelijk de dag ervoor, op Witte Donderdag, gewijd.

De liturgie van Goede Vrijdag viert het lijden van de Heer en staat bekend als de viering “in Passione Domini”. Vroeger werd de liturgie van Goede Vrijdag om 15.00 uur gevierd, het tijdstip waarop Jezus volgens de evangeliën stierf. Tegenwoordig wordt ze in de namiddag gevierd, op een tijdstip dat geschikter is voor de gelovigen.

De liturgie in Passione Domini bestaat uit drie delen:

Liturgie van het Woord, bestaande uit talrijke lezingen en het plechtige Universele Gebed;

Aanbidding van het Heilig Kruis op het hoofdaltaar, dat wordt bevrijd van de sluier waarmee het de vorige dag was bedekt;

de communie met de vooraf geheiligde (de de avond tevoren gewijde) hosties.

De liturgie van Goede Vrijdag wordt gewoonlijk gevolgd door de kruisweg, processies met processiebeelden of andere handelingen van devotie.

Heilige Zaterdag

Op Stille Zaterdag wordt de dag gevierd waarop Jezus in de hel zou zijn afgedaald. Deze afdaling betrof de goddelijkheid van Christus en zijn menselijke ziel, terwijl zijn lichaam in het graf bleef, beschermd tegen verval door goddelijke genade. Tijdens zijn verblijf in de hel zegevierde Jezus over de duivel en bevrijdde hij de zielen van de rechtvaardigen en bracht hen naar het paradijs. Pas als hun missie is volbracht, keren de ziel en de goddelijkheid terug om zich bij het onkreukbare lichaam te voegen. Dit is het moment van de opstanding.

Het is de tweede liturgische dag van het Paastriduum, een dag gewijd aan meditatie en gebed. Alle gelovigen wachten op de Verrijzenis, die zal worden aangekondigd tijdens de Paaswake die bij zonsondergang begint.

“Vandaag is er grote stilte op aarde; grote stilte en dan eenzaamheid omdat de Koning slaapt. De aarde beeft en is stil, omdat God in het vlees is ingeslapen en degenen die sinds het begin hebben geslapen heeft gewekt. God stierf in het vlees en Hades begon te beven” (uit een oude homilie op Stille Zaterdag).

Op Stille Zaterdag wordt er geen mis opgedragen en blijft het altaar kaal, als symbool voor de afwezigheid van Christus, die tijdelijk elders is. De Eucharistie wordt alleen verleend bij overlijden. De sacramenten worden opgeschort.

Kerkelijk vasten en onthouding van vlees worden aanbevolen, maar zijn niet verplicht.

Na zonsondergang begint de Paasnacht, met het aansteken van de Paaskaars en de verkondiging van het licht van Christus.

Opstandingszondag

Opstandingszondag sluit de Goede Week af met het vieren van de vreugde en triomf van de verrezen Jezus. De verrijzenis vertegenwoordigt het fundament van het christelijk geloof, dat bij elke eucharistische liturgie wordt vernieuwd en zijn wonder in de tijd bestendigt.

Populaire tradities

De Goede Week wordt niet alleen gekenmerkt door de specifieke liturgie van elke dag, maar ook door talrijke vormen van volksdevotie en tradities die hun oorsprong vinden in het verleden. Vooral in Italië is de traditie van de patroonsfeesten zo diep geworteld in het land en in het historisch geheugen dat het soms moeilijk is om religieuze gevoelens te scheiden van meer seculiere suggesties. Zelfs op zo’n belangrijk moment voor christenen zijn onze steden en dorpen vol populaire tradities. Hier zijn er slechts enkele van.

Tijdens de Processione degli Incappucciati (Processie van de Onthoofden), die op Goede Vrijdag in Isernia wordt gehouden, trekt een stoet mannen, geheel bedekt met witte sluiers en gekroond met een doornenkroon, door de stad met op hun schouders beelden van de Mater Dolorosa en de Dode Christus.

In Lanciano dragen de Incappucciati op Witte Donderdag en Goede Vrijdag zwarte mantels en fakkels door de straten van de stad, terwijl een van de leden van de bij de herdenking betrokken broederschappen gekozen man de rol speelt van Simone van Cyrene, ontdaan van zijn schoenen, die het kruis door de stad draagt.

In Sarno, Camapnia, lopen sinds de 13e eeuw mannen met capuchons, Paputi (van het Latijnse pappus, oud), die houten kruisen dragen.

In Enna, Sicilië, dateren veel van de tradities die nu nog tijdens de Goede Week worden toegepast, van de Spaanse overheersing tussen de vijftiende en zeventiende eeuw. Ook hier dragen de gemaskerde figuren in de processie van Goede Vrijdag de fercoli (karakteristieke praalwagens) van de dode Christus en Onze-Lieve-Vrouw van Smarten, terwijl om hen heen de dodenmars en de lamentanze, oude religieuze liederen die de dood van Christus betreuren, weerklinken.

In Noicattaro, in Apulië, vindt op de avond van Witte Donderdag de Crociferi-processie plaats: in het zwart geklede mannen, met capuchons over hun gezicht en doornenkronen op hun hoofd, die blootsvoets door de straten van het stadscentrum lopen om de bewaarplaatsen te bezoeken, de altaren waar tijdelijk het Heilig Sacrament wordt bewaard.

In San Severo begint Goede Vrijdag met de traditionele processie van Onze Lieve Vrouw van Smarten en de gevlagde Jezus.

In Nocera Terinese, in de provincie Catanzaro, trekken op Stille Zaterdag de vattienti in processie door de stad, waarbij ze met scherpe voorwerpen op hun benen slaan tot ze hevig bloeden, als herinnering aan het lijden van Jezus.

In Sulmona, in de provincie L’Aquila, wordt op paaszondag de heilige voorstelling van de Madonna che scappa in piazza (Onze-Lieve-Vrouw vlucht naar de piazza) gehouden. Het beeld van Onze Lieve Vrouw van Smarten wordt met grote snelheid in processie gedragen, als symbool van Maria’s race om de verrezen Jezus te vinden.