24 juni: Sint Johannes de Doper
Op 24 juni vieren we de geboorte van Johannes de Doper, een van de meest vereerde heiligen ter wereld, de laatste profeet van het Oude Testament en de eerste apostel van Jezus. Dit is wat hem zo belangrijk maakt en waarom hij vandaag de dag nog steeds het voorwerp is van grote devotie.
Geen enkele persoon in de Heilige Schrift kan zich beroemen op de voorrang van de heilige Johannes de Doper: dat hij zich verheugde over het nieuws van Jezus’ aanstaande geboorte nog voordat hij zelf geboren was. En toch is dat precies wat er gebeurde! Zijn moeder Elizabeth, die altijd als onvruchtbaar was beschouwd en nu bejaard was, werd op wonderbaarlijke wijze zwanger en kreeg bezoek van haar nicht Maria van Nazareth, die de Verlosser in haar schoot droeg. Bij deze gelegenheid zong Maria het Magnificat, een lofzang van dank en vreugde gericht aan God, en Elizabeth zegende haar. Op dat moment juichte de zoon die zij in haar schoot droeg van vreugde. We kunnen dus zeggen dat de nabijheid van Maria en Jezus de kleine Johannes al voor zijn geboorte heiligde.
Maar dit was zeker niet de enige wonderbaarlijke gebeurtenis die verbonden was aan de conceptie en geboorte van Johannes de Doper. Het is geen toeval dat de Kerk hem niet alleen op zijn sterfdag (29 augustus) herdenkt, maar ook op zijn geboortedag (24 juni), zoals alleen de Maagd Maria wordt gevierd.
Naast het feit dat zij al voor zijn eigen geboorte een profeet van Christus was, vond zijn ontvangenis plaats onder buitengewone omstandigheden. Haar twee ouders, Zacharias en Elizabeth, die tot de priesterkaste behoorden, waren te oud en hadden geen kinderen gekregen. Elizabeth, een afstammeling van Aaron, was, zoals we al zeiden, familie van Maria, waarschijnlijk haar nicht. Het echtpaar woonde waarschijnlijk in Ain Karem, niet ver van Jeruzalem. Op een dag verscheen de aartsengel Gabriël aan Zacharias, die wierook offerde in de tempel, en vertelde hem dat zijn vrouw Elizabeth op het punt stond een kind te baren dat hij Johannes moest noemen. Hij vertelde hem ook dat hij “vervuld zou worden met de Heilige Geest”, dat hij “groot zou zijn voor de Heer” en Zijn voorloper.
En zo geschiedde. Elizabeth werd zwanger en toen zes maanden later ook de aartsengel Gabriël aan Maria verscheen om de geboorte van Jezus aan te kondigen, zei hij onder andere tegen haar: “Zie, Elizabeth, uw familielid, heeft ook een zoon verwekt in haar ouderdom, en zij die onvruchtbaar werd genoemd, is in haar zesde maand. Want niets is onmogelijk bij God” (Lucas 1:36-37).
Bovendien kreeg zijn vader Zacharias bij zijn geboorte zijn stem terug, nadat hij stom was geworden na de aankondiging van Gabriël. Jezus zelf zei over de heilige Johannes: “Ik zeg u dat er onder hen die uit vrouwen geboren zijn niemand is die groter is dan Johannes. Maar de minste in het koninkrijk van God is groter dan hij” (Lucas 7:28).
De gecanoniseerde evangeliën bevatten alle informatie die tot ons is gekomen over de heilige Johannes de Doper. Het evangelie van Lucas in het bijzonder. Dankzij dit evangelie weten we dat Johannes Jezus doopte in de Jordaan (Lucas 3:21-22) en dat hij stierf in opdracht van koning Herodes Antipas (Lucas 3:19-20; 9:7-9), die hem liet onthoofden om zijn afgehakte hoofd cadeau te doen aan zijn schoondochter Salome als prijs voor het dansen voor hem op een banket. Hier komt de bijnaam Sint Johannes de Onthoofde vandaan.
Net als bij de heilige Jozef, zegt de overlevering dat Johannes de Doper in lichaam en ziel herrees en samen met Jezus ten hemel steeg ten tijde van de Hemelvaart.
Flavius Josephus, een Romeinse schrijver en historicus van Joodse afkomst, schreef ook over hem. In het Evangelie van Johannes wordt echter ontkend dat Johannes de Doper en Jezus elkaar kenden, terwijl ze in het Evangelie van Lucas wel familie van elkaar zijn.
We hebben al gezegd dat Johannes de Doper de laatste profeet van het Oude Testament was en de eerste apostel van Jezus.
Toen hij eenmaal volwassen was, ging Johannes de Doper in de woestijn wonen, waar hij een leven leidde van boetedoening en gebed, gekleed in kamelenhuiden en met een leren riem om zijn heupen. Zijn voedsel bestond uit sprinkhanen en wilde honing (Marcus 1:6).
Toen begon hij aan zijn missie, het verkondigen van de komst van de Messias. De evangelisten brachten hem in verband met oude profetieën die de komst van een boodschapper beloofden die de weg voor de Messias zou bereiden. Jesaja 40:3-4 komt bij me op (“Een stem roept: ‘Bereid de weg van de Heer in de woestijn, maak in de droge plaatsen een weg recht voor onze God. Laat elk dal verhoogd worden, laat elke berg en heuvel laag gemaakt worden. Laat elke heuvel veranderen in een vlakte en elk smal dal in een dal!”) en Maleachi 3:1 (“Zie, Ik zal mijn bode zenden; hij zal de weg voor mijn aangezicht bereiden. En plotseling zal de Heer die u zoekt zijn tempel binnengaan; en de boodschapper van het verbond die u begeert, zie, hij komt, zegt de Heer der heerscharen”).
Voor de evangelisten werd Johannes zo “de stem van iemand die roept in de woestijn”: “Zoals geschreven staat in het boek met de woorden van de profeet Jesaja: ‘Dit is de stem van iemand die roept in de woestijn: Bereidt de weg van de Heer, maakt de paden recht'” (Lucas 3:4).
Johannes predikte dus voor de Joden over de komst van Christus de Messias. Hij was een eschatologische profeet, gezonden om de mensen voor te bereiden op deze op handen zijnde verandering. In afwachting van deze komst sprak hij over de ingrijpende sociale en historische veranderingen die erop zouden volgen. In Johannes de Doper was er een gevoel van verwachting, dat voor hem een gelegenheid werd om de wereld voor te bereiden op Gods handelen.
Wachten en voorbereiden, maar ook een uitnodiging tot bekering met het oog op de komst van Jezus. Op de vraag of hij zelf de Messias was, bood Johannes vergeving van alle zonden aan door middel van het doopsel, door te zeggen: “Ik doop jullie met water, maar er komt iemand die machtiger is dan ik, en ik ben niet waardig om de riem van zijn schoenen los te maken. Maar hij zal u dopen met de heilige Geest en met vuur” (Lucas 3:16).
De Voorloper: waarom wordt Johannes de Doper zo genoemd?
We hebben al beschreven hoe de heilige Johannes de Doper al in de buik van zijn moeder werd geheiligd dankzij een bezoek van Maria, die zwanger was van het kindje Jezus.
Bovendien bracht zijn geboorte, aangekondigd door de aartsengel Gabriël, hem nog dichter bij Jezus, voor wie hij altijd is beschouwd als de Voorloper.
Een voorloper dus, omdat hij Jezus al kende voordat hij geboren werd, maar ook omdat hij van de aankondiging van zijn komst de missie van zijn leven maakte.
Na jaren in de woestijn te hebben geleefd, begon Johannes te prediken langs de oevers van de Jordaan en spoorde hij iedereen aan tot bekering met het oog op de naderende komst van de Messias. Johannes bood degenen die naar hem kwamen luisteren de kans om zich door het doopsel van al hun zonden te reinigen. Velen zagen hem aan voor de Messias zelf.
Tegen de overpriesters die hem een officiële delegatie stuurden om uit te zoeken waar hij het over had, antwoordde Johannes dat hij niet de Messias was, zoals velen geloofden, maar gewoon iemand die in de woestijn schreeuwde en de vervulling van de profetie van Jesaja bracht.
De doop van Jezus
Alle mensen lieten zich dopen en ook Jezus liet zich dopen. Terwijl Hij bad, werd de hemel geopend en de Heilige Geest daalde op Hem neer in lichamelijke gedaante, als een duif. En er kwam een stem uit de hemel die zei: Jij bent mijn geliefde Zoon, in jou heb ik een welbehagen” (Lucas 3:21-22).
We kunnen het moment van Jezus’ doop beschouwen als het begin van zijn prediking en zending op aarde. En het was Johannes de Doper die hem doopte toen Jezus aan de oevers van de Jordaan verscheen. Toen Johannes hem zag, riep hij uit: “Zie hier het Lam van God, dat de zonde van de wereld wegneemt” (Johannes 1:29). In de praktijk begon Jezus’ zending net toen Johannes zijn eigen zending afsloot. Kort daarna werd hij op bevel van koning Herodes gearresteerd en stierf.
Het is interessant om te zien hoe in de Synoptische Evangeliën (Matteüs, Marcus en Lucas) de doop van Jezus wordt verteld, terwijl in het Evangelie van Johannes de episode van de neerdaling van de Heilige Geest op Jezus wordt verteld vanuit het gezichtspunt van Johannes de Doper, maar er geen melding wordt gemaakt van de doop.
We moeten de doop van Jezus in zijn diepste betekenis interpreteren. In feite was Jezus van nature zondeloos en daarom zou het niet nodig zijn geweest om gedoopt te worden, zolang de doop die Johannes de Doper aanbood voor de vergeving van zonden was. Maar het was Jezus zelf die de Doper vroeg om hem te dopen en zei: “Laat het nu gebeuren, want het is gepast dat wij alles doen wat goed is” (Matteüs 3:15).
De katholieke kerk viert de doop van de Heer op de zondag na Driekoningen, tussen 7 januari en 13 januari.
De Maagd en de Goudvink: uitleg van het werk
De iconografie van Johannes de Doper is onontkoombaar, want hij is de meest afgebeelde heilige in de kunst aller tijden. Over het algemeen werd hij alleen afgebeeld in een dierenhuid en met een wandelstok met een kruis aan de bovenkant. Anders zien we hem in de werken van Rafaël of Leonardo als een kind dat speelt met Jezus, die ook een kind is. In deze versie wordt hij de kleine Johannes genoemd. De voorstelling van Jezus’ doopsel komt ook steeds terug, net als die van zijn martelaarschap, of van zijn afgehakte hoofd dat op een dienblad wordt gelegd dat Herodes aan Salome aanbiedt.
De Madonna van de distelvink is een schilderij van Rafaël Sanzio uit 1506 dat zich in de Uffizi Galerij in Florence bevindt. Het toont de Maagd Maria met het Kind Jezus rustend tegen haar benen en de kleine Sint Jan die haar omhelst. De twee kinderen spelen met een klein vogeltje, een distelvink. Dit schijnbaar onbeduidende element vormt de kern van het werk, omdat de goudvink door de kunstenaar is bedoeld om het lijden van Christus weer te geven. In de christelijke iconografie worden drie vogelsoorten geassocieerd met het lijden en de dood van Jezus: de distelvink, het roodborstje en de vink. Er wordt namelijk gezegd dat ze tijdens de kruisiging Christus probeerden te helpen door met hun snavels de doornen van de kroon los te maken. Maar daarbij verwondden ze zichzelf, vandaar de rode vlekken op hun verenkleed, de erfenis van deze daad van barmhartigheid van zulke kleine wezens.
De Maagd Maria, Jezus en Johannes de Doper
We hebben gezien hoe de heilige Johannes of de kleine Johannes in de kunstgeschiedenis vaak wordt afgebeeld met de Maagd en het Kind Jezus. Deze figuur is zo belangrijk dat hij dichter bij Jezus en Maria staat dan welke andere heilige ook.
Alleen voor hem en de Maagd Maria wordt de sterfdag gevierd, evenals de dag van de aardse geboorte, terwijl voor de andere heiligen alleen de sterfdag wordt herdacht, ook bekend als de “dies natalis” of de dag van de wedergeboorte tot een nieuw hemels leven.
Het feest van Sint Jan op 24 juni heeft altijd een grote populaire betekenis gehad. Naast de devotie voor de heilige is het ook verbonden met tradities die verwijzen naar oude heidense cultussen die verband houden met de landbouw en de zonnecyclus. In het oude Rome werd 24 juni gevierd als de zomerzonnewende, wanneer de zon haar hoogtepunt bereikte en daarmee het begin van de oogst. En zo, terwijl heidense gebruiken geleidelijk plaats maakten voor volksverering voor de heilige, dansten plattelandsbewoners in de nacht van Sint-Jansdag rond vreugdevuren die in de velden werden aangestoken, wasten zich met gezegende dauw en verzamelden kruiden die als magisch werden beschouwd voor zonsopgang. Zelfs vandaag de dag leven deze tradities voort in elke cultuur, echo’s van een verleden met een onmiskenbare charme, waar het heilige en het profane vaak door elkaar liepen.
Wat betekent de naam John?
Johannes is een van de meest voorkomende voornamen ter wereld, in al zijn oneindige variaties en zelfs in zijn vrouwelijke versies. Meer dan vijfhonderd heiligen hebben hem gedragen, te beginnen met de heilige Johannes de Evangelist, die de geliefde apostel van Jezus was en praktisch een tijdgenoot van Johannes de Doper. De naam Johannes is afgeleid van het Joodse lehóhanan, wat “God is gunstig” betekent, of “Gods geschenk of genade”.
Er zijn ook veel dorpen vernoemd naar Sint Jan, waaronder honderd alleen al in Italië.
Sint Jan wordt ook beschouwd als de beschermheilige van : Doopsgezinden, Cantors, Veroordeelden, Wolsnijders, Breiers, Leerlooiers, Gedetineerden in de dodencellen, Scharenmakers, Zwaardmakers, Leerbewerkers, Monniken, Muzikanten, Bontwerkers, Kleermakers, Waterfonteinen, Vondelingen en Zilversmeden.
