Sint Antonius de Grote: de beschermheilige van de dieren

De heilige Antonius de Grote wordt herinnerd als de beschermheilige van de dieren, maar ook vanwege de vreselijke verleidingen waarmee de duivel hem jarenlang kwelde. Dit is wat hem zo speciaal maakt.

We hebben Sint Antonius de Grote al genoemd in een ander artikel over de heilige genezers tot wie we ons kunnen wenden voor hulp tegen ziekte. Naast andere eigenschappen die hem onderscheiden, had de heilige Antonius ook grote thaumaturgische vaardigheden, waardoor hij veel mensen kon genezen die leden aan vreselijke ziekten en anderen kon bevrijden van demonische bezetenheid. De cultus van de heilige en de thaumaturgische kracht van zijn relikwieën begon in Frankrijk in de twaalfde eeuw en na verloop van tijd werd zijn naam gebruikt om een ernstige vorm van herpes aan te duiden, die de opperhuid en zenuwuiteinden aantast: het beroemde “Sint Antoniusvuur”, of gordelroos.

Maar door de eeuwen heen werd Sint Antonius ook vaak aangeroepen tegen de pest, samen met Sint Sebastiaan en Sint Roch, en zijn monniken, de Antonianen, behandelden leprapatiënten. Hier hebben we het over hem als de beschermheilige van de dieren.

Maar wie was deze heilige genezer en uitdrijver?

De heilige Antonius de Grote was een Egyptische kluizenaar die leefde in de 3e eeuw na Christus. Hij behoorde tot een rijke christelijke familie en moest de bezittingen van de familie beheren en in de behoeften van zijn jongere zus voorzien. Maar Antonius koos ervoor om alles wat hij bezat aan de armen en behoeftigen te geven en trok, nadat hij zijn zus aan een religieuze congregatie had toevertrouwd, de woestijn in en besloot om als kluizenaar te leven. Daarom staat hij ook bekend als de heilige Antonius van de Woestijn of de heilige Antonius de Anchoriet. In die tijd werden kluizenaars ook wel ankerlingen genoemd. Ze leefden in afzondering en wijdden elk moment van hun leven aan gebed en meditatie.

Antonius was geen uitzondering: hij werkte zo hard als nodig was om in zijn levensonderhoud te voorzien en aalmoezen te geven, en de rest van zijn tijd besteedde hij alleen en in gebed. De beroemde verleidingen van de heilige Antonius dateren uit deze periode: er wordt gezegd dat de heilige voortdurend werd vervolgd door visioenen die hem soms vleiden, soms bedreigden en door duivels die probeerden zijn ziel uit hem te slaan.

Al snel sloten andere mensen zich bij hem aan, sommigen omdat ze door hem genezen wilden worden in lichaam en ziel, anderen omdat ze zijn voorbeeld wilden volgen. Dit leidde tot de vorming van verschillende gemeenschappen van kluizenaars, die leefden in de grotten van de woestijn, geleid door een geestelijke vader en met Sint Antonius als hun referentiepunt. Dit waren de eerste vormen van monnikendom.

Later steunde Antonius zijn vriend en bisschop Athanasius van Alexandrië in de strijd tegen het arianisme. De heilige Antonius stierf op 105-jarige leeftijd en leefde de rest van zijn leven als kluizenaar in de woestijn, waar hij een moestuintje aanlegde en bad.

Sint Antonius wordt onder andere herinnerd als de beschermheilige van huisdieren. Elk jaar op zijn feestdag, 17 januari, worden huisdieren gezegend, evenals boerderijdieren op het platteland. Deze traditie gaat terug tot de middeleeuwen, toen de Antonianen, de monniken van Sint Antonius, varkens fokten die ze van boeren hadden gekregen en ze gebruikten om de armen te voeden en om geneeskrachtige zalven te maken van hun vet en geneeskrachtige kruiden.

Sint Antonius werd zo de beschermheilige van varkens, en later van alle huisdieren en staldieren.

Volgens de legende krijgen dieren in de nacht van 17 januari het vermogen om te spreken. Daarom kwamen de mensen op het platteland in het verleden op deze nacht zelden in de buurt van stallen: de dieren horen praten was geen goed voorteken!

 

Waarom wordt Sint Antonius de Grote afgebeeld met een vuur en een varken?

 

Het varken komt vaak voor in de iconografie van de heilige Antonius de Grote, die meestal wordt afgebeeld met een varken aan zijn voeten of een biggetje in zijn armen. Naast de hierboven genoemde Antoniaanse traditie, kan deze link tussen Sint Antonius en het varken ook te wijten zijn aan bepaalde legendes.

Op een keer, toen hij op zee reisde, legde een zeug een ziek biggetje aan de voeten van Sint Antonius. De heilige genas het met het kruisteken en vanaf dat moment werd het biggetje zijn onafscheidelijke metgezel.

Volgens een andere legende daalde de beschermheilige van de dieren af naar de hel om Satan te confronteren en zielen te redden. Om de andere demonen af te leiden, stuurde hij zijn biggetje, met een bel om zijn nek, om verwoesting aan te richten. Hij maakte van de situatie gebruik om het helse vuur te stelen en het als geschenk aan de mensheid te geven. Deze legende verbindt Sint Antonius met voorchristelijke tradities en associeert hem met mythische figuren zoals Prometheus of Lug, de Keltische godheid die nieuw leven symboliseerde en aan wie varkens en zwijnen terecht werden gewijd.

Het is geen toeval dat vuur ook een van de symbolen is waarmee de heilige vaak wordt afgebeeld, aangezien hij ook bekend staat als Sint Antonius van het Vuur. Door de eeuwen heen is hij geassocieerd met het concept van vernieuwing en op het platteland is hij altijd vereerd geweest als een figuur die verbonden is met de wisseling van de seizoenen, de oogsttijd en het zaaien. In sommige gebieden worden in de nacht van 17 januari nog steeds vreugdevuren aangestoken om het kwaad van de afgelopen maanden weg te branden en het nieuwe jaar met positieve energie te omarmen. Door de eeuwen heen is de symboliek van het vuur dat verbonden is met Sint Antonius in verband gebracht met zijn vermogen om te genezen met het Sint Antoniusvuur, dat in het verleden werd gebruikt om talrijke huidziekten te behandelen die door de Antoniusmonniken werden genezen met behulp van de hierboven beschreven methoden.

De bel waarmee de heilige vaak wordt afgebeeld was ook een onderscheidend kenmerk van de Antonianen.

Gebed tot Sint Antonius de Grote

Door de eeuwen heen zijn er veel gebeden gecomponeerd om de heilige Antonius de Grote te eren. Sommige worden gebruikt om speciale genaden te vragen, andere om de Boze te verslaan die ons leven elke dag bedreigt, en weer andere om de bescherming van de heilige te verkrijgen voor boerderijdieren of huisdieren.

Hier is een heel krachtig gebed om te bidden op 17 januari of op elk ander moment dat we de behoefte voelen.

Imiteer met je leven de ijver van Elia en de Doper

De juiste weg volgend, Eerwaarde Antonius,

bevolkte u de woestijn en door uw gebeden versterkte u het universum.

Bid tot Christus, onze God, om onze zielen te redden.

Antonius, ware dienaar van God

Die de gezondheid herstelt van hen die lijden,

genees ons en bid tot de Heer voor ons.

En U, Heer, die het gebed van de zalige Antonius schenkt

de genezing van de zieken

wij smeken u tegelijkertijd

om ons te behoeden voor verzoekingen en ons naar U toe te leiden.

De verzoekingen van de heilige Antonius

We hebben het al gehad over de verschrikkelijke verleidingen waaraan Sint Antonius door de duivel werd onderworpen tijdens zijn leven als kluizenaar in de woestijn. Ze hebben door de eeuwen heen veel kunstenaars geïnspireerd en werden het onderwerp van schilderijen en fresco’s van grote majesteit en schoonheid. Om er maar een paar te noemen, denk aan de cyclus fresco’s in de kerk van Sint Franciscus in het stadje Montefalco, in Umbrië, geschilderd in het midden van de 15e eeuw, waarschijnlijk door Andrea di Cagno, of het drieluik geschilderd door Matthias Grünewald tussen 1512 en 1516, of dat van Jeroen Bosch, beide rijk aan angstaanjagende en angstaanjagende details.

Dit thema heeft kunstenaars door de eeuwen heen gefascineerd, die de strijd van de heilige tegen de vleierijen en bedreigingen van de duivel, tegen beloften van goud, aanbiedingen van lust en slagen toegebracht door demonen op hun eigen manier hebben geïnterpreteerd en aangepast aan hun eigen tijd. Het bestuderen van deze zeer verschillende werken kan ons helpen om de evolutie van het concept van verleiding en zonde door de eeuwen heen te begrijpen, maar bovenal geeft het ons inzicht in de morele kracht en het onwankelbare geloof van deze heilige.

Sint Antonius de Grote en Sint Franciscus: wat hebben ze gemeen?

Er zijn verschillende aspecten die Sint Antonius de Grote en Sint Franciscus van Assisi met elkaar verbinden.

Het eerste, en meest voor de hand liggende, is de liefde voor dieren en hun aanwezigheid in de tradities en verhalen die verbonden zijn aan het leven van deze twee heiligen. We hebben gezien hoe Sint Antonius de beschermheilige van huisdieren werd, door zijn band met varkens in het bijzonder, en we zijn zeker niet vergeten hoe in veel verhalen over Sint Franciscus, en zelfs in zijn gebeden, dieren zeer aanwezig waren: vogels, vissen, lammeren en zelfs een wolf, meestal geassocieerd met het kwaad.

En dan is er nog het Tau-vormige kruis, dat de arme man van Assisi zeer dierbaar was. Welnu, in de religieuze iconografie wordt Sint Antonius vaak afgebeeld met een staf in de vorm van een T, of met de letter Tau op zijn tuniek. Dit komt omdat de Tau het symbool was van de Alexandrijnse christenen. De Antoniusmonniken die melaatsen verzorgden, gebruikten het Tau-kruis als amulet om zichzelf te beschermen tegen deze vreselijke ziekte. Het was waarschijnlijk door hen geïnspireerd dat de heilige Franciscus besloot om van het Tau-kruis zijn symbool en zegel te maken.

Bovendien aanvaardden beide heiligen, Antonius en Franciscus, hun roeping op jonge leeftijd en kozen ze ervoor afstand te doen van al hun bezittingen om het voorbeeld van Jezus te volgen en te leven in armoede en gebed. En hun voorbeeld bracht andere mannen en vrouwen samen die ervoor kozen om hen na te volgen, waardoor, in het geval van Antonius, de eerste congregaties van monniken ontstonden en, in het geval van Franciscus, een nieuw concept van monnikendom, gewijd aan armoede en het voorbeeld van Christus.